Tuesday, February 2, 2010

Universi i një realiteti artistik
me emrin Çamëri

(Letër e hapur, mikut tim,
shkrimtarit Shefki Hysa)

Po e nis këtë këmbim e-mailesh, i nderuar Shefki Hysa, për të dhënë përshtypjet e mia rreth librave të tu, mes shokësh, miqsh e patriotësh...
Po marr shkas nga leximi së fundmi i tregimit brilant “Elimët” (Gjigandët e Lashtë të Eposit Çam) dhe librit me përmbledhje publicistike “Diplomacia e vetëmohimit” (Zhvillime të çështjes çame).
Pothuajse e gjitha krijimtaria jote më ka lënë pa fjalë dhe më ka kënaqur pamasë. Vetëm tani e besoj Kadarenë kur shprehej për ty dikur: “Një djalë që shkruan ndryshe”...
Meqenëse qenia njerëzore, siç thoshte Kanti, është e vetmja që transmeton vetveten, një prej aspiratave të saj është të kërkojë arketipa, referentë, shembuj prej të cilëve të mund të arrijmë në të gjitha sferat ku realizojmë esencën tonë. Në këtë botë të globalizuar ne jemi në mënyrë të paevitueshme qenie që kemi nevojë për zgjidhje teknike globale për problemet tona, por njëkohësisht dhe për legjitimitet dhe autoritet. Arsyeja është më se e rrokshme, kujtojmë: pavarësisht se gjendet brenda hapësirës së kufizuar të faqes së bardhë, njeriu lëvron paanësi dhe krijon personazhe dhe një botë që nuk diktohet nga Udhëheqësi i Madh...
Teksa lexoj ndër shkrimet e tua, nuk e kam aspak të vështirë të kuptoj shkrimtarin që mëton të lëvrojë një letërsi të rrallë ku liria gjen veten dhe shfaqet si streha jonë e fundit. Lëvrimi i letërsisë në suazat e lirisë është vetëuri e krijuesit për të krijuar vlera tipike që i shërbejnë si modele edukimit njerëzor.Krahas gjithë sa më sipër, sa herë është fjala për një lëvrim në një gjuhë që në suazat e historisë është shpërfaqur në mënyrë të qenësishme si element përbashkues, përnjësues dhe vetëparaqitës i një populli, atëherë, të lëvrosh letërsi normale dhe, për më tepër, një letërsi mbarëshqiptare e më gjerë, përkon, në të njëjtën kohë, me sipërmarrjen për të kristalizuar kombësinë, për t’i dhënë shtysa zhvillimit mbarëshoqëror nën dritën e gjithë elementeve përbërëse të saj, sikundërse edhe nën dritën e tjetrit, e pjesës tjetër të botës; po ashtu, kjo përkon me kontributin, përmes krijimtarisë tënde letrare, e bashkëjetesës së veçanësisë sonë me tërë qeniet e tjera njerëzore, të kulturës sonë, si krahinë, me kulturën mbarëshqiptare, të botës sonë me botën që na rrethon, ç’ka mund të ndihmojë jo pak që qytetërimi ynë të bëhet gjithnjë e më tepër qytetërim i botës së përparuar dhe bota përqark të bëhet gjithnjë e më tepër e jona.Ky është rasti i letërsisë së lëvruar nga shkrimtari Shefki Hysa dhe kjo vlen, më së tepërmi, për përmbajtjen e saj. Historinë e shkruajnë gjithnjë fitimtarët dhe, në rastin e Çamërisë që gjendet ende nën sundimin e shovinistëve të djeshëm e të sotëm, me qendrën e pushtetit shumë larg saj, kjo histori vështirë se është shkruar lirisht dhe qashtërsisht, aq më tepër kur dihet se dokumentet dhe dëshmitë e pushteteve sunduese rrallëherë mund të ndodhë të pasqyrojnë perspektivat dhe mënyrën e jetesës së të sunduarve. Nga kjo këndqasje, përgjatë kohës kur u krijua mundësia në 20 vitet e fundit, si çamët nuk u gjendën thjesht dhe vetëm përpara përgjegjësisë dhe sfidës, përballë vetes dhe botës për të shkruar historinë e tyre mbi faqet e bardha të së ardhmes; përkundrazi, dhe në të njëjtën kohë, edhe përpara përgjegjësisë dhe sfidës për ta nxjerrë në dritë dhe për ta shkruar këtë histori nga gjiri i tërë ngjarjeve dhe peripecive të historisë së saj të shkuar. Natyrisht, fjala është për një lëvrim të saj në faqet e librave të asaj historie që shpalosin përmes gjurmëve dhe dëshmive vetë ngjarjet e së shkuarës; por edhe në faqet e romaneve, leximi i të cilëve simbolizon, mishëron apo shpjegon, duke e veshur me përmasën dhe me ndjeshmërinë tonë njerëzore të sotme dhe të mbarëkohshme, një epokë apo një personazh historik. Kjo është gjithë sa i brendashkruhet pjesës dërmuese të veprave të tua, miku im Shefki.Porse, përpos zbulimit apo rebelimit ndaj historisë, zakoneve, traditave dhe miteve të një krahine si jona, a ka ndonjë gjë tjetër që e bën një vepër letrare që të shfaqet grishëse përpara syve tanë? Ndonjëherë, lidhja e saj me shpirtrat - ndaj të cilëve, sipas Platonit, jetët tona nuk janë tjetër përpos se pasqyrime të zbehta -, me thelbin e shqetësimeve, të dramave dhe të maktheve që kanë trazuar qeniet dhe shoqëritë njerëzore përtej apo përmes kohës dhe hapësirës, në fund të fundit, janë disa arsye që vetë arsyeja nuk arrin t‘i rrokë, por që letërsia ka raste që ia del mbanë. Letërsia ka raste që ia del mbanë, por jo çdo lloj letërsie; më së pari, ajo letërsi që shfaqet e aftë që t‘i hyjë udhës së mundimshme të shqetësimeve dhe të trazimeve njerëzore, të pamësive botëkuptimore dhe të miteve që shpalosin thelbin e mbarëkohshëm të qenies njerëzore dhe të përmasave kohë-hapësirë të botës që shkrimtari ngërthen në veprën e tij përmes personazheve dhe motiveve që parashtron, duke na dhënë çelësin e fshehtë që të zgjojë, përmes leximit, atë shpirt të fjetur që gjallon nga brenda nesh dhe, duke na përafruar dhe përnjësuar me vetë personazhet dhe situatat që përshkruan, na shtyn të zbulojmë se si jetët që gjallojnë imagjinatën, trazimet, përjetimet dhe ëndrrat e tij janë të njëjta me të gjithë sa gjallon brenda nesh, duke zgjuar kësisoj nga gjumi të gjithë sa gjendej e përgjumur në thellësi të qenies sonë, për të na e shpalosur të dukshmen si diçka që gjendej gjithnjë aty, përpara syve tanë, duke jetuar jetën me një shije tjetër, më të qartë dhe ngandonjëherë më të mirë; një shije të një jete më të gjallë.Nëse filozofia, siç ka thënë dikush, nuk është tjetër përpos së një grusht shënimesh në këmbët e teksteve të Platonit, në rastin e letërsisë mund të thuhet se, me fort gjasa, nuk përbëhet veçse nga një gjerdan i pafundmë rishkrimesh dhe rilevimesh të epopeve homerike dhe të tragjedive. Parë nga ky këndvështrim, vepra e shkrimtarit Shefki Hysa nuk del jashtë këtij rregulli.
Shkrimet e tua rrëfejnë, përmes një gjuhe të përditshme, porse plot me lirizëm, tragjedinë e vendit tonë, Çamërisë, i kthyer në shesh betejash të herëpashershme.
Pra, krijimtaria e Shefki Hysës është, pa dyshim, një paraqitje e qashtërt e çasteve dhe ngjarjeve më të mbamendshme të Historisë se çamëve e Çamërisë dhe të formësimit të saj ; një portretizim poetikisht i letrarizuar i ligjeve dhe dokeve që gjallojnë jetën kolektive të çameve dhe botën e tyre simbolike; një përsiatje mbi thelbin e kulturës klasike dhe një risjellje në kujtesë e rrënjëve klasike të imagjinatës kolektive dhe të kulturës së tyre dhe i mbijetesës së botës së lashtë në mitet që udhëheqin veprimtarinë dhe jetën e saj kolektive, duke përfshirë, ndërkaq, edhe sjelljen dhe përtëritjen në shkrimësi të miteve klasike me fjalë dhe me situata të reja. Porse, përpos kësaj, dhe më së pari, është portretizim i një regjimi totalitar, i mekanizmave të pushtetit totalitar për të kontrolluar trupin dhe mendjen, veprimet, ndërgjegjen dhe vullnetin e burrave dhe grave, sikundërse edhe degradimin e pashmangshëm dhe mizor të qenieve njerëzore.
Përfundimisht, i nderuar miku im Shefki, për aftësinë tënde për të krijuar, duke marrë pikënisje nga realiteti, një univers letrar tëndin që lidhet me universalen, kjo është thelbësorja e krijimtarisë që na ofron jo vetëm ne, çamëve, por tërë lexuesve pa dallim.
Na thotë Sokrati në dialogët e Platonit - apo Platoni në gojën e Sokratit - se poezia është një nga format e çmendurisë, e kapjes së reminishencave të shpirtit përpara se ky të binte: e për këtë letërsia e vërtetë na komunikon me universalen, me esencën që fshihet pas maskave dhe personave të çdo qenieje njerëzore, kohë jashtë kohe që shfaqet në faqet e librave, shkrimi apo leximi i të cilave mund të na ndihmojë për të qenë më njerëzorë, për të trashendentuar më shumë vetveten sipas përcaktimit kantian.
E për këtë të hysh e të lexosh, të udhëtosh nëpërmjet faqeve të shkruara nga shkrimtari çam Shefki Hysa, do të thotë të udhëtosh nëpër Çamëri, por edhe në vetvete dhe drejt saj. Për këtë bota jonë dhe bota përqark nesh mund të jenë një tjetër botë, shumë më afër së mrekullueshmes, pasi të kemi shëtitur sytë tanë në faqet e librave të shkruar nga Shefki Hysa.

Skënder Hasani

Durrës, më 09.01.2010

Friday, December 11, 2009

Skënder Hasani


Përmendore për Heronjtë Çamë

Shënime për librin
“Çamëria baladë e fustanellave”
e shkrimtarit Bido Ibrahimi

Falenderoj nga zemra autorin e librit “Çamëria baladë e fustanellave”, Bido Ibrahimi, që më dha mundësinë të shkruaj edhe unë pak rrjeshta në vend të parathënies për tregimet e tij. Ndihem krenar teksa mendoj se ato pak rreshta që kam shkruar janë parathënie jo vetëm për këtë botim të shkrimtarit çam Bido Ibrahimi, por edhe për vendin tim, Çamërinë.

Shtysën për të shkruar këtë libër autori e mori fare rastësisht në takimet tona (të grupit nismëtar të Partisë për Drejtësi dhe Integrim, në qytetin e Durrësit) në mbasditet, në zonën e plazhit.

Lum Çafuli, sa e pa profesor Bidon, (kështu i flasim ne, të gjithë nxënësit, mësuesit tonë, mësues i dy brezave, në zonën e plazhit, Durrës) e thirri dhe i tha:

“Profesor, do të na shkruash diçka për Çamërinë tani. Më në fund jemi të gjithë bashkë. Shkruaj profesor, sepse pena jote të mahnit, të bën për vete. Të gjitha librat që ti ke shkruar, kur fillon t’i lexosh nuk i lëshon dot nga dora pa i mbaruar së lexuari”.

Besoj se është shumë e vështirë për dikë që shkruan, sepse, natyrisht, është i detyruar ta kthejë në palëvizshmëri të gjithë vrullin që ka fjala brenda. Çdo fjalë është një kore e fortë që mban brenda vetes një fuqi shpërthyese për të gjetur kuptimin e saj, ajo duhet lënë të shpërthejë si predhë dhe të çlirojë kështu shpirtin që mban brenda. Këtë gjë, në mënyrë shumë të vyer, në vendin e duhur dhe në kohë e duhur e bën autori që në rrjeshtat e para të tregimeve, duke bërë që lexuesit, si pa e kuptuar, t’i rëndohet frymëmarrja dhe ta lexojë me shumë kërshëri këtë libër, i cili që nga fillimi e deri në fund është homazh për heronjtë e Çamërisë.

Gjuha që përdor autori e në veçanti shprehjet: barbari helene, masakër, dergjet e rënkon, Çamëri martire etj., përdoren në shumë kuptime, gjë që bëhet për të nxjerrë në pah vlerat e folesë së të parëve tanë, Çamërisë.

Këtu autori tërhiqet mbi shpresën e dëshpërimit, mbi kufitjë e vjetër, shikon tek vetja, shikon rreth tij, zbulon se vyrtyti herë-herë është i pavlerë, duhet të vijë shpirti ligjvënës për të themeluar një rend të ri, ligje të reja në mënyrë që bota të bëhet një harmoni e tërë.

Në tregimet e tij autorit përdor një fjalë të urtë çame: “atje ku ti ke dështuar, kthehu, atje ku ti ke fituar largohu”.

Pra, në qoftë se kam dështuar dhe po qe se më ka mbetur dhe një orë për të jetuar, unë do të nisem në detyrë, në qoftë se une kam arritur t'ia dal në krye do ta hap tokën për të ardhur të shtrihem pranë teje (tokës çame).

Brezat shkojnë e vijnë, por masakrat çame kurrë nuk harrohen. E si mund të harrohet gjaku i derdhur në Çamëri, rënkimet e kokave të prera paramithiote, në Filat e në shumë qytete e fshatra çame dhe së fundi fustanellat e përgjakura marglliçote?!…

Shkrimtari e sintetizon në një fjali të vetme genocidin e ushtruar në Çamëri: "100-koka të prera ,100 fustanella që i merr era"...

Një vlerë te veçantë që unë do të cilesoja tek tregimet e shkruara nga autori Bido Ibrahimi, është lufta për t’u ngjitur shkallë-shkallë e për të arritur lart, aq lart sa mund ta çonte forca dhe këmbëngulja, në majën që unë vetë e kam quajtur "shikimi çam". Autori u thërret kujtimeve, mbledh nga jeta e vet, e shokëve të tij të pahatur në erë, duke qendruar në këmbë, si një ushtar përpara martirëve çamë, ai u raporton atyre se profesor Bidua është i mbrujtur nga e njëjta tokë çame, si ata dhe ka shkruar edhe mbi gur, për të reflektuar ngrohtësi brezash, por edhe unitet mbarëkombëtar dhe më e rëndësishmja që përçon ky libër është që kjo frymë për tokën çame të kalojë brez pas brezi e thënë ndryshe stafetë e përflakur.

Skënder Hasani
Homazh për heronjtë e Çamërisë

Parathënie për librin
"Çamëria: Balada e fustanellave"
e shkrimtarit çam Bido Ibrahimi

Lexuesit i jepet në dorë një libër simbolik me tregime elegjiake, që me të drejtë do ta quanim "Baladë e përgjakur".

Shkrimtari trajton një temë prekëse, duke e bërë lexuesin që t’i rëndohet frymëmarrja si pa e kuptuar. Përveç këtij gjerdani me tregime, ngrihet në epos novela e tipit dedektiv me tiull "Klarita Dino". Ky libër, me tamatikën e vet të një lloji të veçantë, nga fillimi e deri në fund është një homazh për heronjtë e Çamërisë...

Që në rreshat e parë, dalin në pah, dëgjohen rënkimet e një popullate paqësore që u shkel barbarisht jo vetëm në gjoks, por edhe në zemër... Nuk do ta tepronim, po ta quanim barbarinë helene: "Nata e gjatë e Shën-Bartolomeut". Në këtë vëllim parakalojnë "fitimtarë" me thika në gojë dhe viktima me kokë të prera... Ja, ky është paradoksi i një shekulli të përgjakur, ku viktimat (edhe në varr) kërkojnë drejtësinë hyjnore, por... edhe njerëzore. E, për çudi, edhe sot e kësaj dite asnjë nga mëkatarët nuk ka shkuar përpara Altarit (qoftë edhe për një pendesë të thjeshtë), për viktimat e pasardhësve të Pirros së Epirit... Në shekullin e ri, vetëm krahina e Thesprotisë "dergjet e rënkon" nën thundrën e rëndë shoveno-helene. Në shumë shtete, padrejtësitë kombëtare janë zhdukur me kohë. Vetëm ajo, Çamëria martire, pret që t’i kthehen në folenë e të parëve "Fustanellat e bardha"...

Ata që do ta lexojnë këtë libër-simbol, do të gjejnë një pjesëz të elegjisë për jetën e një populli "spartan", që kurrë nuk u gjunjëzua... Sado tronditëse që të jetë përmbajtja e këtij libri, optimizmi është bashkudhëtar i tij, nga fillimi deri në fund. Drama e fundit "Të gjallë e të vdekur", është sinonim i protestës njerëzore. Drama e kundëradmiralit Sejko, vështirë të harrohet. Autori ka mundur ta ngrejë në epos figurën e kundëradmiralit çamurjot, me vargjet e poshtëshënuara:

Dikur, n’ato brigje, një emër u skalit,
Dikush e përjetësoi, me shkronja pavdekësie:
O njerëz të mirë, një lot i rëndë pikon...
Është Sejko admirali, që dergjet e rënkon...

E, së fundi, jam plotësisht i bindur se ky libër do të reflektojë te lexuesit ngrohtësi brezash, por dhe unitet mbarëkombëtar. Është puna krijuese e një autori me diapazon letrar e patriotik si shkrimtari ynë i mirënjohur Bido Ibrahimi që mundi, lagur me lot zemre, të na japë tregime çamurjote kaq të goditura. Urojmë që në të ardhmen ky shkrimtar i sprovuar të na dhurojë të tjerë libra letrarë me tematikë elegjiake, që pavdekësia e tokës çamurjote të kalojë nga një brez në tjetrin si një stafetë e përflakur.

Skënder Hasani

Skënder Hasani, foto
















Skënder Hasani, foto të ndryshme
















Skënder Hasani